روان شناسی نظریه های توطئه

یان‌ویلم ون پروژن در کتاب خود یعنی «روان‌شناسی نظریه‌های توطئه»، این تئوری‌ها را را زیر ذره‌بین علم قرار داده و توضیح داده است که چرا انسان‌ها به دنبال نظریات توطئه می‌روند. پروژن برای نوشتن کتابش، زمان زیادی را صرف تحقیق و مطالعه کرده است تا بتواند پاسخی دقیق و علمی برای چیستی و چرایی نظریات توطئه پیدا کند. شما می‌توانید با مطالعه‌ی کتاب «روان‌شناسی نظریه‌های توطئه»، دریابید که چه کسانی به این نظریات علاقه‌مند هستند و چرا آن‌ها را انتشار می‌دهند، نظریات توطئه چه جایگاهی در تاریخ دارند و مهم‌ترین فاکتورهای این تئوری‌ها کدامند.

نظر خوانندگان در سراسر دنیا درباره کتاب روان‌شناسی نظریه‌های توطئه چیست؟

جیمز فالیرو، مخاطب کتاب از پرتغال، نظر خود را این‌گونه بیان کرده است: «با آغاز پاندمی کرونا، من تئوری‌های توطئه‌ی بسیاری در مورد این بیماری شنیدم. حتی کسانی که تصور می‌کردم از عامه‌‌ی مردم باهوش‌تر هستند هم این نظریات را تکرار می‌کردند. برای همین کنجکاو شدم تا بدانم چه چیزی پشت نظریات توطئه وجود دارد که آن‌ها را تا این حد همه‌گیر و جذاب کرده است. یکی از بهترین منابع برای مطالعه، همین کتاب بود. اولین نکته‌ی جالبی که با مطالعه‌ی کتاب فهمیدم این بود که نظریات توطئه لزوما با اینترنت آغاز نشده‌اند و در طول تاریخ بارها شاهد این مساله بوده‌ایم. این کتاب کوتاه و مختصر اما بسیار خوب نوشته شده است. تمام مطالب مهم و کلیدی در این زمینه را پوشش می‌دهد و اطلاعات زیادی به مخاطب ارائه می‌کند. من این نکته را هم دوست داشتم که نویسنده‌ی کتاب، احتمال واقعی بودن نظریات توطئه را رد نمی‌کند و به برخی‌ از آن‌ها که حقیقت داشته‌اند، اشاره می‌کند. خوشخبتانه مطالب کتاب با پشتوانه‌ی تحقیقات، آمار و اسناد علمی است و به نوعی ثابت‌ شده‌اند. اگر شما به نظریات توطئه علاقه‌مند هستید، من این کتاب را توصیه می‌کنم.»

«من از کیفیت بالای کتاب شگفت‌زده شده‌ام! کتاب در ابتدا نگاهی اجمالی دارد اما رفته‌رفته به سراغ مباحث پیچیده‌ و عمیق‌تر می‌رود؛ حتی با وجود این‌که حدود 100 صفحه است! مطالب آن ساده و قابل‌فهم نوشته شده است و بدون پیچیدگی و اضافه‌گویی، اصل مطلب را ادا می‌کند. من خوشحال هستم که این کتاب را خوانده‌ام؛ آن‌ هم در زمانی که نظریات توطئه جهان ما را فرا گرفته‌اند. این کتاب باعث شد تا آرامش بیشتری داشته باشم و با نگاهی عمیق‌تر و آگاهی بیشتر به نظریات توطئه گوش کنم!» این نظر امیلی روزنبرگ، یکی از خوانندگان کتاب در وب‌سایت گودریدز بود.

جاناتان، یکی از مخاطبان کتاب از نیوزلند، چنین نظری داده است: «کتابی بسیار عالی  که در مورد نحوه‌ی کارکرد نظریات توطئه است و توضیح می‌دهد که آن‌ها بر اساس تعامل اجتماعی منتشر می‌شوند و فردمحور نیستند. نویسنده به‌خوبی روشن ساخته است که نظریات توطئه از ابتدای تاریخ با ما بوده‌اند و هر زمان که اوضاع سیاسی و اجتماعی ناپایدار و نامطمئن بوده‌اند، گسترش یافته‌اند. این نظریات ریشه در تکامل ما دارند که ما می‌خواهیم جهان اطراف‌مان را به ساده‌ترین شکل ممکن دربیاوریم تا آن‌ را درک کنیم. بسیرای از حوادث اطراف‌مان، اتفاقی هستند و بدون برنامه‌ی قبلی رخ می‌دهند اما ما همیشه به دنبال الگویابی هستیم. از این رو، افرادی که خلاق بوده و یا قوه‌ی تخیل خوبی دارند، بیش‌تر مستعد این هستند که به دام نظریات توطئه بیفتند. نکته‌ی جالب دیگر این‌که افرادی که نظریات توطئه‌ی زیادی را باور دارند، متوجه نیستند که بسیاری از آن‌ها در تضاد با یکدیگر قرار دارند و همدیگر را نقض می‌کنند!»

جملاتی از کتاب که شاید انگیزه خواندن باشند

به این قسمت از کتاب توجه کنید که نویسنده به دلایل ایجاد نظریه‌های توطئه می‌پردازد: «ما انسان‌ها همیشه در معرض شرایط و تغییرات سریع هستیم که بالقوه آسایش، شیوه زندگی و حتی بودن‌مان را تهدید می‌کنند. از جمله: حملات تروریستی، بلایای طبیعی، جنگ انقلاب بحران مالی و…  به دنبال این شرایط نظریه‌های توطئه توسعه می‌یابند. حادثه یازده سپتامبر و قتل جان اف کندی با تکان دادن جامعه و تحمیل احساس ترس و ناامنی مردم را قانع کردند که اوضاع جهان به زمان قبل بر نمی‌گردد. مردم نظریه‌های توطئه مربوط به این دو واقعه را هنوز هم به عنوان واقعیت تاریخی پذیرفته‌اند. در متن توطئه‌گرایانه نامه‌هایی که به نیویورک تایمز و شیکاگو تریبون نوشته شده بودند، دو جهش ناگهانی مربوط به شرایط بحرانی و ترس و ناامنی دیده می‌شد. اولین جهش در باور به نظریه‌های توطئه در طول انقلاب  صنعتی دوم بود. در این دوران شرکت‌های بزرگ ظهور کرده و ساختارهای قدرت جامعه تغییرات مهمی کرد. زیرساخت‌های جدید و تولید انبوه کالا، هر چند رفاه را برای شهروندان به ارمغان آورد، ولی کارگران کارخانه‌ها نگران شدند. چون جایگزینی ماشین به جای کارگر تهدید بزرگی برای امنیت شغلی آن‌ها بود و منتهی به نظریه‌های توطئه شد.»

در قسمتی از کتاب، به جذابیت بالا و محبوبیت نظریه‌های توطئه اشاره شده است که آن را با یکدیگر می‌خوانیم: «خیلی از نظریه‌های توطئه یک حس «چه می‌شود اگر» در میان مردم برمی‌انگیزند. آیا این نظریه‌ها می‌توانند حقیقت داشته باشند؟ به چه چیزی در مورد نحوه زندگی ما اشاره دارند؟ آیا ما نحوه کار جهان را واقعا می‌دانیم؟ یا همیشه فریب خورده‌ایم؟ نظریه توطئه بر اثر یک موضوع مرموز وسوسه‌برانگیز به‌وجود می‌آید. بنابراین قابلیت جذب طیف وسیعی از مخاطبان را دارند. چنین جذابیت گسترده نظریه‌های توطئه، به علت جایگاه آن‌ها در فرهنگ عمومی است. خیلی از فیلم‌های تاثیرگذار این ایده را پروراندند که مردم توسط شیاطین یا نیروهای پنهان گول خورده‌اند.» نویسنده در ادامه نوشته است: «این نظریه‌های توطئه به هر حال جذاب هستند و ترس عمیقی ایجاد می‌کنند؛ این‌که همه ما عروسک‌های خیمه‌شب‌بازی در دست نیروهای پنهان، ظالم و قدرتمند هستیم. به سازمان‌های مخفی و زیان‌آور اشاره می‌کنند که روی زندگی ما تاثیر می‌گذارند ولی از آن بی‌خبریم.»

شاید برای‌تان جالب باشد که بدانید ماجرای «ایران-کنترا» هم پیش از آن‌که اثبات شود، یک نظریه‌ی توطئه به شمار می‌رفت. این بخش از کتاب را بخوانید: «نظریه‌های توطئه در صورت حقیقت ‌داشتن، جذاب می‌شوند. مثلا نظریه توطئه در سطح بالای سیاسی ماجرای «ایران – کنترا». در دهه ۱۹۸۰ ماموران دولت آمریکا، زمانی که ایران تحت تحریم تسلیحاتی بود، مخفیانه به ایران اسلحه می‌فروختند و سپس از منافع آن به شورشیان «کنترا» در نیکاراگوئه کمک می‌کردند. هرچند سرمایه‌گذاری روی کنتراها توسط کنگره آمریکا ممنوع شده بود.» 

درباره نویسنده کتاب روان شناسی نظریه های توطئه

یان‌ویلم ‌ون پروژن، متخصص هلندی علوم رفتاری بوده و در این حوزه تحقیقات و پژوهش‌های علمی زیادی انجام داده است. او مدرک دکترای خود را از دانشگاه لیدن، کهن‌ترین دانشگاه هلند، دریافت کرده است. پروژن همچنین یک جرم‌شناس بوده و با دانشگاه‌های زیادی از جمله دانشگاه ماستریخت و آمستردام همکاری داشته است. او به موضوعاتی همچون حقوق، سیاست و جامعه‌شناسی علاقه دارد و در این زمینه‌ها نیز تحقیقات زیادی انجام داده است.

پروژن بابت همین تلاش‌هایش، از طرف انجمن بین‌المللی تحقیقات عدالت، جایزه دریافت کرده است. از میان آثار او می‌توان به «روان‌شناسی نظریه‌های توطئه»، «خیانت، فساد و پنهان‌کاری»، «قدرت، سیاست و پارانویا»، «روان‌شناسی دوقطبی‌های سیاسی» و «غریزه‌ مجازات اخلاقی» اشاره کرد.