هزار و یک شب /نی

در مقدمۀ کتاب آمده: «در تاریخ ادبیات، حکایتی ساده‌تر و روشن‌تر از حکایت شهرزاد و شهریار وجود ندارد که فلسفۀ وجودی قصه در زندگی بشر و نقش آن در دور کردن انسان از خوی حیوانی و ددمنشانه‌اش را نشان دهد. بی‌شک به همین دلیل است که شهرزاد به یکی از محبوب‌ترین و ماندگارترین شخصیت‌های ادبی در تمام زبان‌ها و فرهنگ‌ها تبدیل شده است. [...] برخلاف باور معمول، هزارویک شب کتاب عربی نیست که به زبان‌های مغرب‌زمین ترجمه شده باشد، بلکه خاستگاهی دور و دراز، پرپیچ‌وخم و رازآلود دارد. هزارویک شب مجموعه‌ای از داستان‌های شفاهی و کتبی است که عمدتاً خاستگاه پارسی و هندی و عربی دارند، اما قصه‌هایی از فرهنگ‌های دیگر نیز به آن راه یافته‌اند که شهرت کمتری دارند و بعضاً بسیار قدیمی‌اند.»

ماریو بارگاس یوسا برای نوشتن این نمایش‌نامه از ترجمه‌های مختلفی از هزارویک شب کمک گرفته است، اما مهم‌ترین منابع و مراجع او ترجمه‌های دولورس سینکا و مارگاریتا کاستیِس بوده‌اند. یوسا سعی کرده است که اقتباسش مینی‌مالیستی و در قالب نمایش‌نامه‌ای با دو بازیگر و چندین شخصیت باشد. درواقع در این نمایش‌نامه دو بازیگر تمام نقش‌ها را بازی می‌کنند؛ به نوبت به ملک شهریار، شهرزاد، و دیگر شخصیت‌های قصه تبدیل می‌شوند و قصه‌شان را روایت می‌کنند. همچنین گفتنی است اقتباس یوسا از هزارویک شب اقتباسی آزاد است. او به ساختار کلی داستان‌ها پایبند است، اما محتوا را بازآفرینی کرده به‌گونه‌ای که مناسب طبع مدرن باشد.

نمایش‌نامۀ هزارویک شب 11 شخصیت دارد. «ماریو» و «آیتانا»، شخصیت‌های اولیه، روی صحنه می‌آیند و می‌گویند آمده‌اند قصه بگویند، و این‌بار از قصه‌های هزارویک شب! آن دو در قالب شهرزاد و شهریار و شخصیت‌های دیگر فرومی‌روند و نمایش این‌گونه شکل می‌گیرد و پیش می‌رود. آن‌ها قصه را از آنجایی آغاز می‌کنند که در روزگاران کهن، شهریار، ملکی از ملوک آل ساسان، خبر یافت که هرگاه راهی نخجیر یا جنگ می‌شود زنش با کنیزکان و غلامان زنگی به باغ می‌رود. شهریار از فرط غضب همه را از دم تیغ گذراند و بنا کرد به انتقام‌جویی و الباقی داستان، تا ازدواج با شهرزاد برای یک شب. شهرزاد مانند زنان دیگر عمل نمی‌کند. او برای فرار از مرگ، شهریار را در دام داستانش گرفتار می‌کند و تا پایان در تلاش است از مرگ بگریزد. شهرزاد به شهریار می‌گوید: «شما تنها ملکی نیستید که از زنان بیزار است. در تاریخ، دیگر کسان نیز بوده‌اند. سرورم، دعا می‌کنم دچار سرنوشت ملک‌زاده قمرالزمان نشوید، پسر ملک شهرمان، خداوندگار دیار خالدان را می‌گویم. او نیز از زنان بیزار بود.» و شهریار می‌پرسد ماجرای آن ملک‌زاده چیست و قصه آغاز می‌شود.

جملاتی از کتاب که شاید انگیزۀ خواندن باشند

در بخشی از کتاب، از زبان شهرزاد می‌خوانیم:

«چون شب رسید و ملکه و حیات‌النفوس به خوابگاه رفتند، ملکه بدور یکی از مشک‌ها را آورد. دهان مشک را گشودند. در خانه جز او و حیات‌النفوس کسی نبود. پس تشتی در پیش نهاد و خواست زیتون در آن فرو ریزد که دامنی از زر سرخ در تشت ریخت. چون چشم‌شان به زرها افتاد، همۀ مشک‌ها را خالی کردند و جز زر سرخ چیزی نیافتند. رؤیا صادقه بود. آخرین مشک را که گشودند، بدور نگین طلسم‌نگاشتۀ خود را در میان زرها دید. آن را برداشت و نیک نظر کرد و دانست که همان گوهر است که در بند شلوار داشت. "پروردگارا! همان نگین است! بنگر، حیات‌النفوس، همان که سبب جدایی من از محبوبم قمرالزمان شد. شک ندارم که یافت شدن این نگین بشارت وصل است." بدور دگربار ناخدا را حاضر آورد... .»

دربارۀ نویسندۀ کتاب هزارویک شب

خورخه ماریو پدرو بارگاس یوسا، روزنامه‌نگار و نویسندۀ اهل پرو، در سال 1936 در شهر آرِکیپا به دنیا آمد و 74 سال بعد، یعنی در سال 2010، جایزۀ نوبل ادبیات را از آن خود کرد. نخستین جمله‌ای که یوسا در معرفی خود می‌گوید این است که «روزی روزگاری پسرکی بود که در سن پنج‌سالگی خواندن آموخت و زندگی‌اش برای همیشه تغییر کرد.» یوسا از معتبرترین نویسندگان نسلش است و هم‌اکنون نیز به دعوت دانشگاه پرینستون، به‌عنوان استاد مهمان، در این دانشگاه تدریس می‌کند.

ماریو بارگاس یوسا تاکنون بیش از ۳۰ رمان و نمایش‌نامه نوشته ‌است که از مشهورترین آن‌ها می‌توان به گفتگو در کاتدرال، خانۀ سبز، عصر قهرمان و جنگ آخرالزمان اشاره کرد. یوسا زمانی به شهرت جهانی رسید که کتاب عصر قهرمان را منتشر کرد. او در این کتاب به شرح تجربیات خود در آکادمی نظامی لئونسیو پرادو پرداخته ‌است. از دیگر آثار او همچنین می‌توان به سال‌های سگی، سور بز، چرا ادبیات؟، دختری از پرو و... اشاره کرد. بسیاری از آثار یوسا به زبان‌های مختلف دنیا، ازجمله فارسی برگردانده شده‌اند. گفتنی است که فارسی‌زبانان، آشنایی با یوسا را مدیون ترجمه‌های دقیق عبدالله کوثری هستند.