دو قرن سکوت

فروپاشی حکومت ساسانیان و حمله اعراب به ایران یکی از مهم‌ترین وقایع تاریخ کهنسال ایران به شمار می‌آید. اینکه امپراتوری ساسانیان چگونه فروریخت و اعراب چگونه و با چه شیوه‌هایی بر ایران مسلط شدند و رفتارشان با ایرانیان چگونه بود، از جمله موضوعاتی است که برای ایرانیان همواره قابل‌توجه بوده و هست. زرین‌کوب که از چهره‌های برجسته علمی، فرهنگی و ادبی ایران است و در زمینه تاریخ و ادبیات آثار ارزنده‌ای بر جای گذاشته، در کتاب «دو قرن سکوت» نیز کوشش کرده تا روایتی محققانه از دورانی پرماجرا ارائه دهد. در سقوط ساسانیان عوامل مختلفی را می‌توان برشمرد که برخی از آنها درونی‌ بوده‌اند همچون پیشینه جنگ‌هایی با روم، بالا بودن میزان مالیات، سلطه موبدان زرتشتی و... اما سرانجام ساسانیان در رویارویی با اعراب به شکست تن دادند و حکومتشان پایان گرفت. حملات اعراب به ایران که از زمان ابوبکر آغاز شده بود، به صورت مداوم جریان داشت تا سرانجام به واژگونی حکومت ساسانی منتهی شد. پس از نبرد قادسیه، آخرین ایستادگی قوای ساسانی در نهاوند رخ داد که با پیروزی اعراب خاتمه یافت و ساسانیان دیگر نیرو و توانی برای مقاومت در برابر اعراب نداشتند. چنین بود که ساسانیان از میان رفتند و اعراب به پیشروی ادامه دادند و به ولایت‌های شرقی مثل سیستان و خراسان هم رسیدند و آن مناطق هم سقوط کرد. با وجود این برخی از مناطق مانند بخشی از طبرستان و کل گیلان تا مدت‌ها زیر تسلط اعراب قرار نگرفت. زرین‌کوب در واکاوی سلطه اعراب به مسائل اقتصادی، فرهنگی و سیاسی پرداخته و رفتارهای مهاجمان را نیز در برخورد با مردم ایران، در مواجهه با طلا و جواهرات، و اموال و دارایی‌هایی که به چنگ آورده بودند، زیر ذره‌بین می‌گذارد. اعراب طی چندین نبرد سرانجام توانستند بر ساسانیان غلبه کنند و ایران را به اشغال خود درآورند. در دویست سال نخست، ایرانیان زیر سلطه و فشار سنگین اعراب بودند که همه‌جانبه بود و به لحاظ فرهنگی هم تأثیر زیادی بر جای گذاشت. ایرانیان پس از حوادثی که از سر گذراندند، جنبش‌ها و قیام‌هایی را شکل دادند که ابومسلم خراسانی و بابک از مهم‌ترین قیام‌کنندگان در آن دوران بودند، هرچند چهره‌های دیگری نیز به قیام پرداختند و مقاومت‌های کوچک و بزرگی در خاک ایران بر ضد مهاجمان ترتیب دادند. با این وجود سلطه اعراب به طول انجامید و تأثیرات زیادی در ایران به دنبال داشت. در این کتاب، با روایتی مستند مواجه هستیم که در کمتر کتابی دنبال شده و خواننده را با زوایای پنهان و نیمه‌پنهان آن روزگاران آشنا می‌کند. زرین‌کوب به روایت دورانی می‌پردازد که ایران در اشغال بوده و مردم زیر فشار قرار داشته و مجبور به سکوت بوده‌اند. کتاب «دو قرن سکوت» اثری پژوهشی است که نشان می‌دهد ایران در دویست سالی که در سکوت بسر برده چه دردها و رنج‌هایی را تحمل کرده و تا چه اندازه مورد ظلم و ستم مهاجمان قرار گرفته و چه خساراتی دیده است. این کتاب در شفاف‌سازی بزنگاهی مهم در تاریخ ایران بسیار موثر است و سیر وقایع در آن به طور مستند قابل مشاهده است. زرین‌کوب در این کتاب، عرب را از دین عرب جدا کرده و اسلام را که قرار بود دین آزادگی باشد، از آنچه اعراب کردند تفکیک می‌کند و می‌نویسد: «در هجوم تازیان، بسیاری از کتاب‌ها و کتابخانه‌های ایران دستخوش آسیب فنا گشته‌ است. این دعوی را از تاریخ‌ها می‌توان حجّت آورد و قرائن بسیار نیز از خارج آن را تأیید می‌کند. با این همه بعضی از اهل تحقیق در این باب تردید دارند و این تردید چه لازم است؟!... کتاب‌هایی که از آن مجوس بود و البته نزد وی دست‌کم مایهٔ ضلال بود چه فایده داشت که به حفظ آن‌ها عنایت کند؟ در آیین مسلمانان آن روزگار آشنایی به خط و کتابت بسیار نادر بود و پیداست که چنین قومی تا چه حد می‌توانست به کتاب و کتابخانه علاقه داشته باشد. تمام قراین و شواهد نشان می‌دهد که عرب از کتاب‌هایی نظیر آنچه امروز از ادب پهلوی باقی مانده ‌است فایده‌ای نمی‌برده در این صورت جای شک نیست که در آن‌گونه کتاب‌ها به دیدهٔ حرمت و تکریم نمی‌دیده‌ است.»