سمفونی مردگان: بررسی اثری تاثیرگذار از عباس معروفی

در این مطلب می‌خوانید:

برخی از کتاب‌ها واقعا شاهکار هستند و اگر هر روز نویسنده‌اش تحسین شود باز هم کم است! در دنیای بی‌کران ادبیات، تعداد این دست از نویسندگان زیاد نیست؛ تنها به اندازه‌ای است که تعدادشان از تعداد انگشتان دو دست بیشتر است و کتاب‌هایشان چند قفسه از کتابخانه‌ها را پر می‌کند. اگر به خواندن رمان علاقه‌مند باشید، حتما میدانید که رمان‌های خوب و گیرا با چنان شوق‌وذوقی همراه هستند که حتی برای لحظه‌ای نمی‌توانید از آن‌ها چشم بردارید و خواندن را متوقف کنید. برای پیدا کردن نویسنده‌هایی این‌چنینی، نیازی نیست به گذشته‌های دور برویم، بلکه تنها کافی است نیازی به دوران معاصر بیندازیم تا ببینیم چه نویسندگان بزرگ از دنیا رفته و به دنیا مانده ای، در بین ما بوده و هستند. عباس معروفی نیز یکی از نویسندگان از دنیا رفته‌ای است که باید از او به عنوان شاهکار یاد کرد. این نویسنده چیره دست، جای پای محکمی در ادبیات ایران داشته و کتاب‌هایش دارای جایگاه و اعتبار بالایی هستند.

نگاهی به زندگی نویسنده سمفونی مردگان: عباس معروفی

عباس معروفی، نویسنده و روزنامه‌نگار ایرانی، در سال 1336 متولد شد. او از دوران نوجوانی با بازنویسی آثار یکی از نویسنده‌های مشهور روسی به نام چخوف، به تمرین نویسندگی پرداخت و در رشته ادبیات دراماتیک دانشگاه تهران نیز تحصیل کرد.

معروفی سال‌ها به‌عنوان دبیر ادبیات در مدارس تهران تدریس می‌کرد و از اعضای مهم کانون نویسندگان بود. در سال ۱۳۵۹ نخستین مجموعه داستان خود به نام روبه‌روی آفتاب را منتشر کرد و هشت سال بعد سمفونی مردگان را به چاپ رساند.

معروفی در سال ۱۳۶۹ مجله‌ گردون را پایه‌گذاری کرده و با سمت سردبیر مشغول به کار شد. مجله‌ گردون پس از چندی توقیف شد و معروفی در سال‌های آغازین دهه‌ هفتاد به زندان افتاد. نویسنده‌ سمفونی مردگان در سال ۱۳۷۴ و پس از آنکه مجله‌ گردون برای بار دوم توقیف شد به‌ناچار ایران را ترک کرد و به آلمان رفت و در آنجا برای امرار معاش به کارهای مختلفی روی آورد و در کنارش از پیشبرد فعالیت‌های فرهنگی و ادبی‌ خود غافل نشد. تاسیس خانه‌ هنر و ادبیات هدایت که به‌عنوان بزرگ‌ترین کتاب‌فروشی ایرانی در اروپا شناخته می‌شود یکی از مهم‌ترین و ارزشمندترین کارهای معروفی در دوران تبعید بود. عباس معروفی در سال ۱۴۰۱ درگذشت.

معرفی کتاب سمفونی مردگان (Symphony of the Dead)

سمفونی مردگان نام یکی از شاهکارهای ادبیات ایران بوده و داستانی فارسی است که در سال ۱۳۶۸ منتشر و بعدها به چندین زبان دیگر ترجمه شد. این کتاب توانست جایزه سال ۲۰۰۱ از بنیاد انتشارات ادبی فلسفی سورکامپ را از آن خود کند.

داستان سمفونی مردگان حکایت بدبختی و ناکامی مردمانی است که مردگی مدام را بر دوش می‌کشند و در جنون ادامه می‌یابند. موضوع سمفونی مردگان آغاز تحول نوین جامعه ایران است. درواقع می‌توان چنین گفت که سمفونی مردگان حکایت مردمی است که می‌فهمند و مردمی است که نمی‌فهمند.

این کتاب داستان زندگی و مرگ چند نسل از خانواده‌ای سنتی در شهر اردبیل را روایت می‌کند که در دوران جنگ جهانی دوم و قحطی حاصل از آن با مشکلات فراوانی روبرو می‌شوند. شخصیت‌های اصلی کتاب آیدین، شاعر جوان و روشنفکر، پدرش، تاجر سنت‌گرا و مذهبی، خواهرش آیدا، دختر سرسخت و عاشق، برادرش اورهان، پسر مطیع و پایبند به خانواده و برادر دیگرش یوسف، پسر ناتوان و علیلی هستند.

این کتاب دارای چهار فصل یا به قول عباس معروفی دارای چهار موومان است. در حقیقت هر بخشی از یک سمفونی در اصطلاح موسیقی موومان نامیده می‌شود و ظاهرا نویسنده داستان را به یک سمفونی تشبیه کرده است. یک سمفونی مه راوی مهم‌ترین موومان‌هایش ارواح‌اند.

عباس معروفی با استفاده از تکنیک‌های رمان‌نویسی مدرن، مثل جابجایی در زمان و مکان، تغییر دیدگاه روایتگر، استفاده از نمادها و تصاویر شاعرانه، یک داستان پیچیده و چندلایه خلق کرده است.

سمفونی مردگان کتابی است که هم به لحاظ فرم و هم به لحاظ محتوا قابل تحسین است. نویسنده با دقت و حساسیت به بررسی روح و روان شخصیت‌های خود پرداخته و با زبان ساده و روان، اما همزمان شاعرانه و زیبا، صحنه‌های خیره‌کننده‌ای را به تصویر کشیده است.

خلاصه‌ای از کتاب سمفونی مردگان

کتاب به روایت داستان خانواده‌ای اورخانی می‌پردازد. آقا و خانوم اورخانی سه پسر و یک دختر به نام‌های: یوسف، آیدین، اورهان و آیدا دارند و ساکن اردبیل هستند. پدر خانواده مغازه آجیل‌فروشی دارد و مادر خانواده خانه‌دار است. پدر که نام او جابر است، فردی مذهبی و به‌شدت سنتی است. جابر دوست دارد فرزندانش راه او را ادامه دهند و در مغازه‌ آجیل‌فروشی مشغول به کار شوند. خواسته‌ای که اورهان، پسر کوچک خانواده، آن را می‌پذیرد اما آیدین، پسر دوم خانواده، ردش می‌کند.

اورهان همچون پدرش پیرو سنت و مذهب است و پس از خواندن هشت کلاس، کمک دست پدرش در مغازه آجیل‌فروشی می‌شود. آیدین اما دیدگاه و اندیشه‌های دیگری دارد و راهش از پدر و برادرش جداست. او سرگرم درس و مشق می‌شود و کتاب می‌خواند و شعر می‌سراید. شیوه‌ زندگی آیدین موردپسند پدرش نیست و جابر چند بار اقدام به پاره کردن و سوزاندن کتاب‌های آیدین می‌کند.

آیدین از کودکی دوست داشت تا روی پای خودش بایستد و متکی به کسی نباشد به‌طوری‌که پدرش می‌گفت حتی اجازه نمی‌داد برای او خیار پوست بکنند و فقط می‌گفت خودم. یک‌بار جابر و اورهان اتاق آیدین را که در زیرزمین بود طعمه‌ حریق می‌سازند و تمام دارو ندار پسر دوم خانواده را می‌سوزانند و هنگامی که آتش از در و پنجره‌ اتاق آیدین زبانه می‌کشید پدر میگوید این روح شیطان است که دارد می‌سوزد. از آن روز آیدین از خانه میرود و در یک کارخانه‌ چوب‌بری که متعلق به شخصی ارمنی به‌نام میرزاییان است مشغول به کار می‌شود؛ و شب و روز چوب‌ها را اره می‌کند و می‌برد و قصد داشت با در‌آمد حاصل از این کار به تهران برود.

آیدین پس از مدتی که در کارخانه‌ چوب‌بری کار می‌کند، از آنجایی که مامورهای انتظامی که به آن‌ها امنیه‌چی می‌گفتند دنبالش هستند، مجبور می‌شود در کلیسای آقای میرزاییان پنهان شود و در آنجا به کار قاب‌سازی بپردازد و فرصت کند تا عاشق دختر آقای میرزاییان به نام سورملینا شود که البته این عشق دو طرفه بوده و به ازدواج می‌انجامد.

در طول داستان می‌بینیم که اورهان و آیدین به‌صورت دو رقیب ظاهر می‌شوند و مدام با یکدیگر بگومگو دارند و اورهان از اینکه پدرش وصیت کرده تا تمام دارایی‌اش پس از مرگ نصف نصف میان او و آیدین تقسیم شود ناراحت است.

یوسف، فرزند ارشد خانواده هنگامی که روس‌ها به ایران هجوم می‌آورند به تقلید از چتربازان روسی از جای بلندی می‌پرد و آسیب‌های جسمی و ذهنی می‌بیند.

آیدا که دختر خانواده‌ اورخانی است از نظر رفتاری به آیدین شباهت دارد. پدر دوست ندارد که آیدا زیاد در اجتماع حضور داشته باشد و جای دخترش را در خانه می‌داند تا در آنجا خیاطی کند و گلدوزی یاد بگیرد. روزی جوان اتوکشیده و تحصیل‌کرده‌ای به‌نام انوشیروان آبادانی به خانه‌ اورخانی‌ها می‌آید تا آیدا را از پدرش خواستگاری کند و به دلیل اینکه چند بار این آمدوشدها را تکرار می‌کند، آیدا هم دلبسته‌ او می‌شود اما پدر رضایت نمی‌دهد که البته عدم رضایت پدر کارساز نیست و آیدا و انوشیروان با یکدیگر اما بدون حضور پدر ازدواج می‌کنند. آیدا سرانجام دست به خودکشی می‌زند و به‌طور دردناکی به زندگی خود پایان می‌دهد. سرنوشت آیدین و اورهان هم خوشایند نیست و برای آن‌ها نیز اتفاقات بدی می‌افتد.

سمفونی مردگان؛ داستانی پساپست مدرن یا پست مدرن؟

رمان سمفونی مردگان، رمانی چند صدایی است و چند صدایی بودن یکی از مولفه های پست مدرنی است که یکی از عناصر مهم در این داستان به شمار می‌رود. در این سبک در بین شخصیت‌ها، مکان‌ها، زمان‌ها و فضاها رفت‌وآمد زیادی هست و باعث می‌شود برای ساخت موقعیت‌های توهم محور بستر خوبی را ایجاد کند و برای یافتن دوگانه ابزورد واقعیت و حقیقت چنین بستری مناسب است.

در رمان شخصیت‌ها از خود بیگانه شده اند و به دنبال چیزی غریب می‌گردند که برای آرامش به دنبال شناخت آن چیز می‌گردند و اکثرشان نخواهند و ندانست که آن چیز چیست. فرم جالب کتاب چند صدایی بودن آن است که از قسمت‌های مختلف رمان روایت می‌کند. رمان سمفونی مردگان نمی‌توان گفت که یک رمان کاملا پست مدرن بدانیم زیرا از عناصر پست مدرنی زیاد استفاده نمی‌کند و اگر هم استفاده می‌کند برای خلاقانه شدن اثر و به صورت تمهیداتی اتفاقی از آن استفاده می‌کند؛ اما شاید برای اینکه دید نوگرایانه در رمان وجود دارد و رمان از توصیفات ناتورالیستی استفاده کرده و بستری رئالیست دارد بتوان گفت که رمان گذر کرده از پست مدرنیسم است.

جامعه‌شناختی در کتاب سمفونی مردگان

در رمان سمفونی مردگان می‌توان همذات پنداری و بی طرفی راوی را نسبت به آیدین که قهرمان داستان است، ببینیم. میخائیل باختین، فیلسوف و متخصص روسی ادبیات، معتقد بود که برای اینکه عمیق جامعه شناسی کنید نباید دانای کل به داستان سوگیری خاصی داشته باشد و از طرفی دیگر اگر نویسنده به متن ورود پیدا نکند نمی‌تواند راویت گری کند.

عباس معروفی با استفاده از یک دانای کل نامعلوم که به نحوی ناشناخته قهرمان داستان را درک کرده، این تیغ دولبه را رعایت کرده است. وجود دیالکتیک‌های متعدد باعث می‌شود جامعه‌شناسانه بودن سمفونی مردگان تایید شود، گفت گوی آیدین و پدرش یکی از مهم‌ترین دیالکتیک‌های دوگانه است.

تقابل آیدین به مثابه قشر روشن فکرتحصیل کرده و سلطه گرای پدر به مثابه قشر حاکمیتی و مرتجع در رمان یک جامعه جهان سومی را به تصویر می‌کشد؛ و با توجه به دوگانه بودن گفتگوها بین شخصیت‌های دیگر رمان می‌توان گفت با نمادگراترین و جامعه‌شناختی ترین کتاب تاریخ ایران همین سمفونی مردگان است.

جوایز و افتخارات کتاب سمفونی مردگان

• برنده‌ جایزه‌ بنیاد انتشارات ادبی فلسفی سورکامپ در سال 2001
• برنده‌ جایزه‌ بنیاد غیردولتی کگدوپ در سال 2001
• فروش نیم میلیون نسخه از کتاب در سراسر جهان
• ترجمه به زبان‌های انگلیسی، آلمانی، عربی، کردی، ترکی استانبولی و آذری

بخش‌هایی از متن کتاب سمفونی مردگان

• ساعت آقای درستکار بیش از سی سال است که از کار افتاده در ساعت پنج و نیم بعدازظهر تیرماه سال ۱۳۲۵. ساعت سردر کلیسا سال‌ها پیش از کار افتاده بود و ساعت اورهان را مردی با خود برده است اما زمان همچنان می‌گردد و ویرانی به‌بار می‌آورد
• هفته‌ی اول را با آنچه داشت و دو روز بعد را با پس دادن تنها کتابی که همراهش بود گذراند. صبح تا شب به هر نحوی می‌گذشت، باغ اخوان، کتاب‌خانه‌ی عمومی و یا در کرانه‌های شورآبی؛ اما وقتی که شب می‌آمد، همه غصه‌ها و رنج‌ها می‌آمدند. به شعرهایی که خودش سروده بود فکر می‌کرد اما حتی یک کلمه هم یادش نمی‌آمد. انگار کتاب‌ها و شعرها در ذهنش هم سوخته بودند.
• تنهایی و غم غربت در جانش چنگ انداخت، غربتی که در میان شهر آشنا گریبانش را گرفته بود. چقدر انسان تنهاست. مثل پر کاه در هوای طوفانی.
• وقتی رفت، آن شب نتوانستم بخوابم، نه اینکه دیوانه شده باشم که خیالش را توی ذهنم راه ببرم. نه. حس می‌کردم که خیالش هم از من فرار می‌کند. همه‌چیز از من می‌گریخت. حتی وسایل خانه از پنجره‌ها بیرون می‌دویدند. دیوارها دور می‌شدند و من و خیال او تنها مانده بودیم.

سخن پایانی

کتاب سمفونی مردگان یکی از آثار داستانی مهم در ادبیات معاصر ایران است. سبک نویسنده برای پرداختن به این داستان سبکی عجیب به نام جریان سیال ذهن است که پیش‌تر در کتاب خشم و هیاهو نوشته ویلیام فاکنر دیده بودیم. روایت داستانی در جریان سیال ذهن با پرش‌های زمانی پی‌درپی همراه است و به دلیل اینکه در آن ذهنیات انسان‌ها و شخصیت‌های داستان بازتاب دارد، گاه حالتی شاعرانه به خود می‌گیرد. از سوی دیگر نویسنده در این کتاب به بیان وضعیت اجتماعی و زندگی مردم در سال‌های ۱۳۱۰ تا ۱۳۳۰ هجری شمسی پرداخته است؛ بنابراین می‌تواند گزینه خوبی برای کسانی باشد که دوست دارند با زندگی مردم در این دوره آشنایی بهتری پیدا کنند.

برای خرید کتاب‌های پرفروش و روز دنیا، به سایت خرید آنلاین کتاب بوکلند مراجعه کنید.

سوالات متداول

چرا سمفونی مردگان؟

چون درست به مانند یک سمفونی با مقدمه‌ای آغاز می‌شود داستان با سرعت نسبتاً خوبی پیش می‌رود اما به‌یکباره بعد از تشریح کلیات آهسته می‌شود و به جزئیات می‌پردازد و حتی متوقف می‌شود و دوباره اوج می‌گیرد.

کتاب سمفونی مردگان برای چه کسانی مناسب است؟

اگر به خواندن رمان‌های مدرن ایرانی با جریان سیال‌ ذهن علاقه دارید، کتاب سمفونی مردگان را بخوانید. عباس معروفی روان‌شناسی، جامعه‌شناسی، موسیقی، ادبیات، عشق، نفرت، برادرکشی و... را در رمان سمفونی مردگان در کنار هم قرار داده است.