تاریخ شفاهی مطبوعات ایران

کتاب تاریخ شفاهی مطبوعات ایران شامل گفت‌وگوهای سید فرید قاسمی با روزنامه‌نگاران قدیمی ایران همچون؛ غلامحسین صالحیار، سیف‌الله وحیدنیا، نعمت‌الله جهانبانویی، ایرج افشار، محمد علی سفری، علی بهزادی، مسعود بزرین و خسرو شاهانی است.

قاسمی در مقدمه کتابش می‌نویسد: «مطبوعاتیان تاریخسازان مطبوعاتند و دانسته‌هایشان از صحنه و پشت صحنه روزنامه‌ها و مجله‌ها، خواندنی، ماندنی و پراهمیت است. برای وقوف به زوایای پنهان و نیمه‌پنهان تاریخ مطبوعات یکی از منابع مهم اهالی مطبوعاتند؛ باید به سراغشان رفت و برای ثبت آنچه در سینه دارند؛ با آنان به گفت‌وگو نشست. این کتاب دربردارنده هشت گفت‌وگو با پیشکسوتان روزنامه‌نگاری و مجله‌نگاری ایران است؛ گفت‌وگوهایی که هر یک گوشه‌ای از زوایای تاریخ مطبوعات ایران در نیم سده اخیر را روشن می‌سازد.»

قاسمی در کتابش، به گفت‌وگو با روزنامه‌نگارانی پرداخته که از موثرترین افراد در شکل‌گیری روزنامه و مجله مدرن در ایران بودند و کارهای مهم و ماندگاری از خود بر جای گذاشتند. چنانکه می‌دانیم، اهمیت مطبوعات در دنیای دموکراسی تا آن حد است که رکن چهارم دموکراسی نامیده می‌شود. زیرا هرچند در دموکراسی اصل تفکیک قوا گنجانده شده تا تمرکز قدرت صورت نگیرد و تا جای ممکن از فساد و سوء‌استفاده و... جلوگیری شود، با این وجود سازندگان و طراحان دموکراسی، وجود مطبوعات را مانند چشم و گوش مردم در نهادهای قدرت و عرصه عمومی در نظر گرفتند تا از حقوق مردم حفاظت بیشتری صورت گیرد.

در بسیاری از کشورهای دموکرات و پیشرفته جهان، مطبوعات بازوی پرقدرتی هستند که مسائل و اخبار را به دقت زیر نظر می‌گیرند و نقش خود را به عنوان رکن چهارم دموکراسی ایفا می‌کنند. در این زمینه مثال‌های متعددی می‌توان به میان آورد که همگی نشان می‌دهند، مطبوعات آزاد و نیرومند تا چه اندازه می‌توانند در برابر قدرت‌طلبانی که حقوق مردم را پایمال می‌کنند و آن‌ها را به بازی می‌گیرند، موثر باشند. بهترین مثال نیز ماجرای واترگیت در آمریکا است که رسوایی بزرگی در پی داشت. در آن ماجرا رئیس جمهور قدرتمند آمریکا، ریچارد نیکسون، سرانجام مجبور به استعفا شد و کنار رفت. اما در ایران و از ابتدای مشروطه به این سو، اهمیت مطبوعات چنان‌که باید از سوی روشنفکران به مردم معرفی نشد و این یکی از ضعف‌های فکری و فرهنگی ماست. با این وجود، اگر نگاهی به تاریخ مطبوعات، چنان‌که در روایات روزنامه‌نگاران ایرانی آمده، داشته باشیم، با نکته‌های بسیار مهمی در کار مطبوعات ایرانی که از آزادی کامل هم برخوردار نبوده‌اند آشنا می‌شویم.

قاسمی که در زمینه تاریخ مطبوعات ایران مطالعات وسیعی داشته، در کتاب «تاریخ شفاهی مطبوعات ایران» تلاش کرده تا ایرانیان و همچنین روزنامه‎نگاران و دانشجویان روزنامه‌نگاری را با پیشینه روزنامه‌نگاری و چگونگی کار روزنامه‌ها در دوران قدیم آشنا کند و در این زمینه از اهالی قدیمی مطبوعات بهره گرفته که هر کدام گوشه‌هایی از تاریخ مطبوعات را در ذهن دارند.

قاسمی درباره کاری که در این کتاب انجام داده، می‌گوید: «کاری که من در این حوزه انجام داده‌ام، قطره‌ای از دریاست، چرا که این کار نیازمند یک نهاد است و توسط یک یا چند نفر به انجام نمی‌رسد. تاریخ روزنامه‌نگاری ما از روز شروع افتخارآمیز بوده و اگر بحثی هست، مربوط به تاریخ روزنامه‌د‌اری است... در تاریخ شفاهی، ابتدا به سراغ بازیگر می‌رویم، اگر نبود به سراغ تماشاگر و در نهایت اگر تماشگر را پیدا نکردیم به سراغ جستجو‌گر می‌رویم و این سلسله را ادامه می‌د‌هیم تا نتیجه‌ای به دست بیاید. مصاحبه با گفت‌‌و‌گو متفاوت است؛  در گفت‌و‌‌گو، دیالوگ و یا گفت‌و‌شنید جریان پیدا می‌کند اما مصاحبه تک‌گویی است؛ تمام تلاش مصاحبه‌شونده این است تا مصاحبه‌کننده را در جایگاه گفت‌و‌گو‌شونده قرار بدهد و خود در مقام گفت‌و‌گو‌کننده قرار بگیرد. این شرایط به‌ندرت اتفاق می‌افتد، چراکه تعیین‌کننده در تاریخ شفاهی، بیش و پیش ‌از اینکه مصاحبه‌کننده باشد، مصاحبه‌شونده است. بعد از گذشت بیش از 200 سال در حوزه تاریخ نشر، حلقه‌های مفقوده بسیاری وجود دارد؛ به ‌عنوان مثال، هنوز کسی نمی‌تواند درباره اینکه نخستین  کتاب چاپی در ایران کدام است به قطعیت سخن بگوید؛ علاوه براین حلقه‌های مفقوده درباره سیر بازار‌های کتاب در تهران و شهرستان‌ها و دیگر مسائل نشر نیز وجود دارد تا، امروز که هنوز بانک جامع کتاب در ایران شکل نگرفته است.»

کتابی که قاسمی تألیف کرده، در زمره‌ی آثار تاریخ شفاهی قرار دارد و چون اثری متکی بر مصاحبه است، منبعی قابل‌توجه در مطالعه تاریخ روزنامه‌نگاری ایران محسوب می‌شود. 

برای مشاهده آثار دیگر در این حوزه می‌توانید از دسته بندی کتاب تاریخی بازدید فرمایید.